sinds 1841
Quisque Suis Viribus
  • Home
    • Nieuwsarchief
  • Collegium
    • Immer blijft de band
    • Vergaderingen
    • Bestuur
    • Lustrum XXXV (3 juni 2016)
    • Lustrum XXXIV (2011)
    • Lustrum XXXIII (2006)
    • Foto's
  • Geschiedenis
    • Illustere broeders
    • Hooggeleerde leden
    • Fotoarchief
    • Documenten
  • Contact
  • Links

Jan Nicolaas Bakhuizen van den Brink (1896-1987)

Foto
Na afloop  van  de begrafenis op  10  november  1987  hoorde  ik  iemand  zeggen:  'Met    het  overlijden  van    Bakhuizen  is  de  negentiende  eeuw  definitief  ten  einde. 'Ik  denk  dat  Bakhuizen  zelf  met deze  kenschets    weinig  ingenomen  zou  zijn  geweest.  Alsof  het    heden  hem  niet    ter  harte  ging  en  hij  alleen  maar  van    vroeger  wilde weten.  Toch  schuilt  er  juistheid  in  die  typering,  want   Bakhuizen  van  den  Brink  was  een    ouderwets  man,  diepgaand  gestempeld   door  de  waarden  van  het    verleden.  Zijn  verschijning  alleen  al    droeg  tot  die  indrukbij:  een  lange,  gezag  uitstralende  gestalte,  altijd  zeer  correct   gekleed,  vormelijk  in    de  omgang,  niet onvriendelijk  maar  wel  op  afstand.  Kortom,  een  man  van  stand,  een  ouderwetse    regent.  Deze  aard  en  aanleg  waren  mede  gevormd  door  zijn  afkomst.  Hij  was  de  kleinzoon  van  onze    wellicht  grootste  historicus  uit   de  negentiende  eeuw,  de  Algemeen  Rijksarchivaris  R.C.  Bakhuizen  van    den  Brink.  Diens  exuberante  levenswijze  stond  ver  van  de  goed-­‐burgerlijke    levenstrant   van  zijn  kleinzoon    af,  maar  deze  had,  ook  naar  eigen  besef,  zijn  liefde  en  zin  voor  de  historie,  voor  historische  teksten,    archieven  en  archivalia    van  zijn  grootvader  geërfd.  Aan  zijn  vader,  de  predikant    L.W.  Bakhuizen  van  den    Brink,  sedert   1914  Algemeen  Secretaris  der  N.H.  Kerk,  -­‐    met  de  Haagse  predikant    J.H.  Gerretsen  een    van  de  pioniers  van  de  liturgische  beweging  in  ons  land  -­‐    dankte  hij  niet    alleen  zijn  belangstelling  voor    liturgie  maar  in  het    algemeen  zijn  theologische  voorkeur.  Deze  was  en  bleef  steeds  van    individualistisch-­‐liberale    signatuur,  typisch  'ethisch'  en  christelijk-­‐historisch,    zonder  sympathie  of  begrip    voor  de  wending  in  socialistische  richting,  de  zogenaamde 'doorbraak',  die  vele  leden  van  deze  partij  na    de    oorlog  naar  de  PvdA.  deed  overgaan.  Hij  was  een  verre nazaat van  de  Emdense  zeeschilder  Ludolf    Bakhuisen,  in  1718  te  Amsterdam  overleden,  op  wiens  werk  hij  zeer  gesteld  was  en  van  wie  menig  doek    of  reproductie  de  muren  van  Rapenburg  40  sierde.  

Op  25  mei  1896  werd  hij  te  Joure  geboren.  Te  Utrecht,  waar  zijn  vader  inmiddels  beroepen  was,  werd    de  middelbare  school  in  de  gebruikelijke  tijd  aan  het    Christelijk  Gymnasium  doorlopen.  Het    gezin    woonde  in  de  intussen  verdwenen,  aan  het    monstrum  'Hoog  Catharijne'  geofferde  Stationsstraat.  In  1914  ving  hij  zijn  studie  in  de  theologie  te  Leiden  aan.  Financiële    omstandigheden  beletten  hem  corpslid  te  worden.  Hij  studeerde  snel,  vond  zijn  vrienden  zowel  in  de    NCSV  als  in  de  kring  van  het    vermaarde,  voor  de  beoefening  van  de  wetenschappelijke  theologie  van  ons    land  zo  hoogst    verdienstelijke  theologische  dispuut   QSV,  en  behaalde  vijf  jaar  later  zijn doctoraalexamen.  De  studie  werd  voortgezet en  in  1923  bekroond  met   de  verdediging  van  een proefschrift  over  De  oud-­‐chriftelijke monumenten  van  Ephesus.  Promotor  was  F.  Pijper.  Anders  dan  de  overlevering  wil,  was  Bakhuizen  tijdens  zijn  studententijd  geen  lid  van  het  door  zijn    promotor  opgerichte  kerkhistorische  gezelschap  SSS.  Pas  in  1934,  na  zijn  benoeming  tot    hoogleraar,    trad  hij  tot   dit  gezelschap  toe  en  wel  in  de  functie  van  erevoorzitter.  Als  zodanig  heeft    hij  zich  onschatbare  verdiensten  verworven  door  vele  generaties  van  hoofd-­‐    of  bijvakstudenten  tijdens  maandelijkse  vergaderingen  in  zijn  gastvrije  huis,  Rapenburg  40, een gedegen scholing  in de kerk-­‐   en dogmengeschiedenis  te  geven,  waarbij  de  bronnen  steeds  centraal  stonden.  

Op  advies  van  Pijper  had  hij  zich  in  1920  naar  de  École  pratique  des  Hautes  Études  te  Parijs  begeven  met    als  hoofddoel  zich  in  de  Griekse  epigrafiek  te  bekwamen.  Die  paar  maanden  Parijs,  zo  kort    na    de    beëindiging  van  de  Eerste  Wereldoorlog,  maakten  een  onuitwisbare  indruk  op  hem.  Hij  vertelde  er  graag    over  en  schreef  er  zestig  jaar  later  nog  met    enthousiasme  over.  In  Parijs  liep  hij  college  bij  Eugène  de    Faye,  kenner  van  Clemens  van  Alexandrië,  Origenes  en  de  gnostiek,  bij  de  byzantinoloog  Gabriel  Millet    en    bij  Bernhard  Haussouiller.  De  laatste  maakte  de  meeste  indruk  op  hem.'Mijn  top-­‐leermeester    was    Bernhard  Haussouiller,  bekend  o.m.  als  opgraver  van  Milete,  archeoloog  dus  en  epigraaf  [...].  Nodig  had    ik,    aldus  H.,  in  de  eerste  plaats  oefening  in  de  praktijk  van  het    lezen  van  Griekse  opschriften,  christelijk    of  niet,  dat    deed  er  voor  de  techniek  niet    toe,  op  de  stenen  zelf  Die  waren  er  genoeg  in  het    Louvre.    En    dus  bestelde  hij  mij  op  bepaalde  dagen  en  uren  in  het    Louvre,  waar  hij  mij  de  kunst    zou  leren.  Nog    zie  ik  zijn  hoge  aristocratische  gestalte,  met    keurig  verzorgde  blonde  grijzende  baard,  heen  en  weer    stappend  op  de  cour  Visconti  van  het    Louvre,  mij  wachtende.  Hoe  vroeg  ik,  na    de  eerste  keer,  ook    kwam,  hij  was  er  eerder.  Wat    een  leermeester,  wat    een  ervaring,  maar  ook:  wat    een  aanmoediging...    Gulden  maanden  zijn het    geweest    aan  de  École  Pratique.’1 

In  1920,  kort    na    het    Parijse  verblijf,  trad  hij  in  het    huwelijk  met    de  theologe  Louise  Cnoop  Koopmans,    die  hij  te  Leiden  had  leren  kennen  en  die  hem  drie  kinderen  zou  schenken,  twee  dochters  en  een  zoon.    Zij,  doopsgezind  opgevoed  en  een  nichtje  van  Herman  Gorter,  door  wiens  persoon  en  idealen  zij  sterk    beïnvloed  was,  was  van  geheel  andere  oriëntatie  dan  haar  echtgenoot.  Zij  ervoer  daarom  de    ontwikkelingen  die  zich  vooral  na    de  oorlog  in  kerk  en  maatschappij  voordeden  doorgaans  veel    positiever    dan  hij.  Dit    verhinderde  overigens  niet    dat    zij  haar  hele  leven  lang  naast    haar  man  heeft    gestaan  en  zich  met    grote  trouw  en  toewijding  heeft    ingezet    voor  wat    hij  als  zijn  taak  en  opdracht    zag.    Kort    na    hun  huwelijk  betrok  het    echtpaar  de  pastorie  van  Nieuw-­‐Dordrecht    (Drenthe),  waar    Bakhuizen    op  8  augustus  1920  door  zijn  vader  als  predikant    werd  bevestigd.  Het    was  een  jonge    gemeente  -­‐    zij  bestond  in  1924  pas  vijftig  jaar  -­‐    waar  hij  de  plezierigste  herinneringen  aan  bewaarde.    De    gemeenteleden  bestonden  uit    boeren  die  liberaal  waren,  en  turfgravers  die  goeddeels  het    socialisme    aanhingen.  Een  goede  leerschool  voor  een  jong  predikant    van  hoe  met    mensen  om  te  gaan.    In  1924  werd  een  beroep  naar  Winterswijk  aanvaard  met    zijn  statige  boerenbevolking.  Daar  bleef  het    gezin  tot    1929  toen  een  beroep  naar  Kralingen  volgde,  dat    in  1934  werd  beëindigd  vanwege  een    benoeming  tot    hoogleraar  te  Leiden.  

Op  alle  plaatsen  waar  Bakhuizen  gedurende  zijn  veertienjarig  predikantschap  de  N.H.  Kerk  gediend    heeft,  deed  hij  dat    met    dezelfde  toewijding,  overtuiging  en  stuwkracht    die  hij  ook  later  als    hoogleraar  aan  den  dag  zou  leggen.  Als  symbool  daarvoor  kan  gelden  dat    overal  waar  hij  gewerkt    heeft,  door  zijn  toedoen  gebouwen  zijn  verrezen.  Het    begon  met    gemeentecentra    en  wijkgebouwen    in  Nieuw-­‐Dordrecht,    Winterswijk  en  Kralingen,  en  het    eindigde  te  Leiden  met    een  nieuw    diaconessenhuis!  Het    drukke  predikantswerk  belette  hem  niet    breder  maatschappelijk  en  wetenschappelijk  bezig  te  blijven.  Zo  behoorde  hij  als  predikant    te  Nieuw-­‐Dordrecht    tot    de  oprichters  van    de 'Vereeniging  tot    geestelijke  en  maatschappelijke  zorg  in  de  provincie  Drenthe',  waarvan  hij  als    eerste  secretaris  fungeerde.  Voorts  voltooide  hij  hier  zijn  proefschrift.  Tijdens  de  Winterswijkse  jaren    schreef  hij,  samen  met    B.  Stegeman,  Het    ambt    Bredevoort    tijdens  het    Anholter  pandschap,    1562-­‐1612.    Ondanks  een  zeer  drukbezet    bestaan  als  predikant    te  Rotterdam  -­‐    hij  had  niet    minder    dan  tweehonderd  catechisanten  per  jaar  -­‐    nam  hij  ijverig  deel  aan  de  werkzaamheden  van  de  Liturgische  Kring,  toentertijd  een  besloten  theologische  studiegroep    die  zich  bevordering  van  het    liturgisch  besef  en  herstel  van  de  eredienst    ten  doel  had  gesteld.  Voor  het    door  deze  kring  samengestelde  Handboek  voor  den  Eredienst    in  de  Nederlandsche  Hervormde  Kerk    leverde  hij  twee  belangrijke  bijdragen.  In  dezelfde  periode   publiceerde  hij  bovendien  een  groter  werk,    getiteld  De  Romeinse  catacomben  en  haar  fresco's.  Vooral  dit    laatste  boek,  waarvan  zijn  vader  de    drukproeven  corrigeerde,  kreeg  brede  bekendheid  en  waardering.  

Het    duurde  wel  even  voordat    de  man  die  zich  inmiddels  zo  gekwalificeerd  had,  te  Leiden  de  leerstoel    kon  gaan  bezetten  van  de  in  1933  overleden  A.  Eekhof,  hoogleraar  in  de  geschiedenis  van  het    christendom  en  van  de  leerstellingen  van  de  christelijke  godsdienst,  inzonderheid  van  het    gereformeerd    protestantisme.  Door  talmend  optreden  van  de  verantwoordelijke  minister  Marchant,  die  uit    bezuinigingsoverwegingen  een  tijdlang  met    de  gedachte  speelde  de  Leidse  faculteit    met    die  van  Utrecht    samen  te  voegen,  duurde  het    meer  dan  een  jaar  eer  in  de  vacature-­‐Eekhof    kon    worden    voorzien.    Uiteindelijk  echter  kwam  de  benoeming  af  en  werd  J.N.  Bakhuizen  van  den  Brink  met    ingang  van  1  juni    1934  tot    hoogleraar  op  het    betreffende  vakgebied  benoemd.  Op  dezelfde  dag  aanvaardde  hij  zijn  ambt    met    het    uitspreken  van  een  rede  over  Incarnatie  en  verlossing  bij  Irenaeus.  Zijn  professoraat    heeft    hij    tot    1966  vervuld.  Over  deze  oratie  schreef  J.  Lindeboom:  'Vorm  en  inhoud,  en  de  zorg  aan  de  documenten  besteed,  doen  in  den  schrijver  den  leerling  herkennen  van  Prof  Pijper  [deze  was  tevens  Lindebooms    eigen  promotor  geweest,  PM],  tot    wiens  leerstoel  hij  geroepen  is.  Men  mag  op  goede  gronden    verwachten  dat    hij  de  traditie  van  dezen  leerstoel,  waaraan  voor  Pijper  de  namen  van  Kist    en  Acquoy    verbonden  waren,  op  waardige  wijze  zal  voortzetten. 2  Men  mag  zeggen  dat    deze  verwachting  wel  op    eminente  wijze  bewaardheid  is  geworden!  De  latere  dogmaticus  H.  Berkhof,  toen  een  jong  student    te    Leiden,  woonde  de  oratie  bij  en  schreef  daarover  het    volgende:'[Bakhuizens]  liefde  tot    de  Kerk  staat    als    een  stille  duurzame  hartstocht    achter  al  zijn  kerkhistorische  arbeid.  Toen  ik  vlak  voor  mijn    candidaats  in  1934  Bakhuizens  inaugurele  oratie  over  Irenaeus  hoorde,  viel  me  dat    direct    op  en  besloot    ik  bijna    op    hetzelfde  ogenblik,  dogmengeschiedenis  voor  mijn  doctoraal  als  hoofdvak  te  kiezen. 3  Zo   is  het    ook    met    veel  andere  studenten  gegaan.  Hoewel  zijn  intreerede  geen  werkplan  of  wetenschappelijk  programma    behelsde,  bleek  toch  wel    duidelijk  in  welke  richting  hij  zich  wilde  gaan  ontwikkelen:  herbezinning  op  wezen  en  functie  van  de  kerk    met    nadruk  op  de  patristiek.  Een  gestage  stroom  van  publikaties  kwam  nu    los   -­‐    veelal  ondergebracht    in    het    Nederlands  archief  voor  Kerkgeschiedenis,  waarvan  hij  ruim  veertig  jaar  redacteur  (193  7-­‐1977)    en    twintig  jaar  secretaris  was  -­‐,    publikaties  die  zowel  de  vaderlandse  kerkgeschiedenis  betroffen  als,  voor    een  groter  deel,  de  vroegkerkelijke  periode.  'Vroege  kerk',  naar  analogie  van  Église  primitive'  en  'Early    Church',  niet    'Oude  Kerk'  zoals  in  het    Duits  'Alte  Kirche',  dat    was  de  term  die  hij  (in  later  jaren)  bij    voorkeur  voor  de  patristische  periode  gebruikte  en  ingang  trachtte  te  doen  vinden.  Een  idealiserend,    romantisch  trekje  kwam  daarin  tot    uiting  inzoverre  hij  de  vroegste  periode  van  Heth    christendom  inderdaad  hoger  stelde  dan  wat    daarna    gekomen  was;  hoger,  want    'priller  en  frisser',  zoals  hij  dan  zei.  

Vlak  voor  de  oorlog  kwam  hij  te  voorschijn  met    een  monumentale,  kritische  editie  van  De  Nederlandse    belijdenisgeschriften,  die  na    zijn  emeritaat    zou  worden  herdrukt.  In  de  oorlogsjaren  bereidde  hij  edities    van  teksten  van  Tertullianus  en  Cyprianus  voor  die  met    name  voor  de  ontwikkeling  van  de  ecclesiologie    van  fundamentele  betekenis  zijn.  Vele  generaties  van  studenten  zouden  later  aan  de  hand  van  deze    teksten  door  hem  in  het    vroeg-­‐ christelijk  Latijn  en  tegelijkertijd  in  de  vroeg-­‐christelijke    gedachtenwereld    worden  ingeleid.  De  eerste  oorlogsjaren  werden  grotendeels  in  beslag  genomen  door  een  grotere    onderneming  die  hij  te  zamen  met    zijn  Groningse  collega    J.  Lindeboom  had  opgezet:  het    schrijven  van    een  Handboek  der  kerkgeschiedenis,  primair  bestemd  voor  theologische  studenten,  een  boek  dat    in  de    plaats  moest    komen  van  het    toentertijd  aan  de  openbare  theologische  faculteiten  doorgaans  gebruikte    Duitse  werk  van  Karl  Heussi.  Met    grote  voortvarendheid  werd  door  beiden  hieraan  gewerkt,  met    als    gevolg  dat    het    eerste  deel,  dat    praktisch  geheel  door  Bakhuizen  werd  geschreven,  al  in  1942  kon    verschijnen.  Verschijning  van  het    tweede  deel  werd  door  de  bezetter  verboden;  het    kwam  eerst    in    1945  van  de  pers.  Door  dit    werk,  waaraan  later  meer  medewerkers  zouden  bijdragen  en  dat    tot    vier    delen  zou  uitgroeien,  zijn  honderden  studenten  in  ons  land  in  de  kerk-­‐    en   dogmengeschiedenis  ingeleid.  Het    Handboek  ging  hem  bijzonder  ter  harte.  Tot    aan  het    eind  van  zijn  leven  bleef  hij  ermee    doende.  

Bakhuizens  houding  in  de  oorlog  heeft    zijn  vrienden  enigszins  teleurgesteld.  Fierheid  en  waardigheid    ontbraken  daaraan,  hetgeen  hij  later  ook  wel  betreurd  heeft.  Het    feit    dat    door  zijn  ontslagaanvrage  het    gezin  zonder  inkomsten  kwam  te  zitten,  vormde  een  belangrijke  grond  voor  een  nogal  halfhartige    houding  daarna.  De  context    was  deze. 4  Nadat    de  bezetter  op  20  maart    1942  de  jurist    Kranenburg  uit    zijn  ambt    ontslagen  had,  besloot    een  groot    aantal  andere  academische  docenten  te    Leiden  eveneens  ontslag  te  vragen.  Een  deel  van  hen    -­‐    de  'harde  kern'-­‐    verkreeg  dat    reeds  omstreeks  1    juni  daaropvolgende.  Bakhuizen,  die  zijn  ontslagaanvrage  later  had  ingediend  (19  mei),  verkreeg  dit    eerst    in  1943.  Intussen  evenwel  had  hij  aan  de  secretaris-­‐generaal    van  het    ministerie  laten  weten  dat    zijn  ontslagaanvrage  niet    het    karakter  van  een  demonstratie  droeg  en  dat    hij  bereid  was  zijn  ambtswerkzaamheden  voort    te    zetten  als  de  overheid  hem  zulks  zou  verzoeken.  Door  het    demonstratieve  karakter  van  de    ontslagaanvrage  te  ontkennen  hoopte  hij  aan  de  Utrechtse  faculteit    van  godgeleerdheid,  die  hem    daartoe    dringend  verzocht    had,  als  vervanger  van  de  gegijzelde  M.  van  Rhijn,  een  gesalarieerde  functie    te    verkrijgen.  Hoewel  de  secretaris-­‐ generaal  deze  gedachte  steunde,  weigerden  de  Duitsers  mee  te    werken  en  volgde  ontslag  per  1  maart    1943.  Nog  weer  later  (augustus  1944)  poogde  Bakhuizen  de    correspondentie  die  over  dit    alles  met    het    ministerie  gevoerd  was,  terug  te  krijgen.  Dit    echter  mislukte    eveneens.  De  rechtvaardigheid  gebiedt    direct    hiernaast    te  stellen  dat    hij  gedurende  de  oorlogsjaren  als    Curator  van  het    Stedelijk  Gymnasium  in  uiterst    moeilijke  omstandigheden  een  zeer  gunstige  en  heilzame    rol  gespeeld  heeft.  Hetzelfde  geldt    voor  zijn  optreden  als  lid  van  de  Commissie  van  het    Oud-­‐Archief    van    de  Gemeente  Leiden.  In  het    eerste  geval  was  hij,  tegen  het    drijven  van  de  andere,  overwegend  'foute'    Curatoren  in,  van  grote  steun  voor  de  rector  die  het    bepaald  niet    gemakkelijk  had.  In  het    tweede  geval    trad  hij,  na    aanvankelijke  weigering,  alleen  tot    de  Commissie  toe  om  de  archivaris,  mr.  R.  van  Royen,  te  verdedigen  tegen  kwaadaardige  aanvallen  op  diens  beleid,  ingegeven  uit    baatzuchtige  overwegingen  en  onder    gebruikmaking  van  de  voor  betreffenden  gunstige  politieke  omstandigheden.  Vanwege  zijn  archivalische    bekwaamheden  en  als  'neutraal'  lid  werd  Bakhuizen  door  de  voorzitter  van  de  Commissie,  de    NSB-­‐burgemeester,    verzocht    een  onderzoek  in  te  stellen.  Deze  bewilligde  hierin  en  ging  met    grote    voortvarendheid  aan  het    werk.  Hij  stelde  een  zorgvuldig  en  uitvoerig  rapport    over  de  arbeidsverhoudingen  binnen  de  Gemeentelijke  Archiefdienst    samen  en  toonde    aan  dat    er  op  het    beleid  van  de  archivaris  niets  aan  te  merken  viel.  Hij  smaakte  het    genoegen  dat    de    Commissie  dank  zij  zijn  rapport    'om'  ging  en    -­‐    hoe   node   ook  -­‐    moeilijk  anders  kon  dan  mr.  van    Royen    als  archivaris  handhaven.  Dit    betekende  niet    alleen  een  persoonlijke  maar  ook  een  politieke    overwinning.  Noemen  wij  verder  in  dit    verband  dat    Bakhuizen  vele  jaren  lang  een  gewaardeerd    voorzitter    van  de  Armenraad  (1935-­‐1944)    en  van  de  gemeentelijke  Welstandscommissie  (1954-­‐1959)    was.   Per  1  april  1944  verkreeg  hij  een  aanstelling  als  waarnemend  archivaris  van  de  N.H.  Kerk.  In  die  hoedanigheid  heeft    hij  menig  kerkelijk  archief  beschreven.  Archivaris  van  de  Senaat    was  hij  al    sedert    8  februari  1938,  toen  hij  L.  Knappert    als  zodanig  opvolgde.  Ook  als  curator  van  de  Bibliotheca    Thysiana    trad  hij  in  de  plaats  van  Knappert    (30  november  1937).  Reeds  in  1928,  op  zeer  jonge  leeftijd  dus,  toegetreden  tot    de  Maatschappij  der  Nederlandse  Letterkunde,  was    hij  een  regelmatig  bezoeker  van  de  jaarvergaderingen  en  later  een  zeer  trouw  lid  van  de  Commissie    voor  Geschied-­‐    en  Oudheidkunde.  Hetzelfde  geldt    voor  de  talloze  andere  gezelschappen  waar  hij  lid  van  was,  zoals  Teyler's  Godgeleerd  Genootschap  te  Haarlem    (sinds  1936),  de  Leidse  Historische  Kring  (sinds  1942,  voorzitter  1954-­‐1964),    enzovoorts.  

Zijn  houding  in  de  oorlog  kwam  hem  na    de  bevrijding  op  een  'ad  valvas'  aangeprikte  berisping  vanwege    'onwaardig  gedrag'  door  de  minister  van  O.K.&  w.  te  staan.  Extra    bitter  was  het    dat    dit    Bakhuizens    vriend  en  medestander  voor  de  vernieuwing  van  de  liturgie  was,  G.  van  der  Leeuw,  de  bekende    hoogleraar  in  de  godsdienstgeschiedenis  te  Groningen,   welke  hij  na    diens  dood  in  1950  als  voorzitter    van  de  Liturgische  Kring  zou  opvolgen.  De  affaire  droeg  ertoe  bij  dat    Bakhuizen  na    de  oorlog,  in  de  toen    nog  zo  kleine  wereld  van  universiteit    en  senaat,  een  tijdlang  wat    geïsoleerd  kwam  te  staan  en  dat    de    hoge  vlucht    die  hij  later  in  de  Leidse  en  landelijke  universitaire  wereld  zou  nemen  eerst    na    1950  een    aanvang  nam.  Toen  na    de  oorlog  alom  nieuwe  plannen  werden  ontwikkeld,  trof  men  Bakhuizen  in  de  voorste    gelederen.  Zo  was  hij  met    anderen  nauw  betrokken  bij  de  oprichting  van  nieuwe  theologische    tijdschriften  (Nederlands  Theologisch  Tijdschrift)  en  gezelschappen  (Kerkhistorisch  Gezelschap),  waarbij  het    eerste  redacteur-­‐    en  voorzitterschap  welhaast    vanzelfsprekend  naar  hem  toe  ging.  In  dit    verband  citeer    ik  mr.  W.F.  de  Gaay  Fortman,  die  in  zijn  toespraak  bij  het    afscheid  van  Bakhuizen  als  voorzitter  van    ZWO  het    volgende  vertelde:  'Enkele  weken  geleden  had  ik  het    voorrecht    te  mogen  lunchen  bij  de  Master  van  Selwyn  College,    tevens  vice-­‐chancellor    bij  de  Universiteit    van  Cambridge,  die  mij  vertelde  -­‐    hij   is   kerkhistoricus  [Henry    Chadwick,  PM]  -­‐    dat    hij  U  kende.  Ik  vertelde  hem  toen  dat    ik  het    voorrecht    had  om  met    U  in  het    bestuur  van  onze  Organisatie  [ZWO]  te  zitten,  waarop  hij  zei:  "Hij  is  natuurlijk  voorzitter."  Toen  ik  zei:    "ja,  dat    is  zo,  maar  mij  intrigeert    een  beetje  waarom  de  natuur  daarbij  moet    komen",  gaf  hij  mij  ten    antwoord:  "Wel,  dat    is  een  man  van  wie  -­‐    als  hij  een  zaal  betreedt    waar  een  vergadering  gehouden    wordt    en  men  nog  niet    precies  weet    wie  zal  voorzitten  -­‐    men  zegt:  dat    probleem  is  opgelost,  want    zijn    wijze  van  binnenkomen  duidt    al  aan  dat    hij  de  voorzitter  moet    worden."   Voorbereid  door  zijn  grote  liturgische  kennis  en  belangstelling  -­‐    hij  was  inmiddels  hoofdredacteur  van  het    nieuwe  tijdschrift    Kerk  en  Eredienst    geworden  -­‐,    trad  hij  nu  ook  als  deskundige  op  het    gebied  van  de  kerkelijke  bouwkunst    naar  voren.  Als  eerste  vrucht    daarvan  deed  hij    in  1946  de  bundel  Protestantsche  Kerkbouw  het    licht    zien,  waaraan  hij  drie  fundamentele  hoofdstukken    bijdroeg.  Weldra    benoemd  tot    lid  van  de  Bouw-­‐    en    Restauratiecommissie  van  de  N.H.  Kerk,  waarin    tevens  de  Delftse  hoogleraren  Berghoef,  Van  den  Broek  en  Zwiers  en  de  theologen  W.J.  de  Wilde  en  A.    Faber  zitting  hadden,  had  hij  een  zeer  werkzaam  aandeel  in  het    lijvige  rapport    'Beginselen  van  de    kerkbouw',  de  vrucht    van  drie  jaar  vergaderen.  Wat    zijn  eigen  gedachten  inzake  kerkbouw  betreft,  streefde  Bakhuizen  naar  het    scheppen  van  ruimten  die  de  kerkgangers  gelegenheid  boden  tot    beweeglijkheid  en  die  niet    uitsluitend  op  'horen'    waren  ingesteld.  Er  moest    bijvoorbeeld  geknield  kunnen  worden.  Ook  wenste  hij  dat    de  Avondmaalstafel    een  meer  centrale  plaats  in  het    kerkgebouw  zou  krijgen,  zoals  ook  de  viering  van  dit    sacrament    meer  gericht    zou  moeten  zijn  op  de  presentie  Gods.  Wat    dit    betreft    sloot    hij  zich  geheel  bij  Van  der  Leeuw  aan,  in  wiens  Sacramentstheologie  hij  zich  geheel    kon  vinden.  Beiden  dachten  langs  hoogkerkelijke  lijnen  en  waren  in  dit    opzicht,  zo  men  wil,    onmiskenbaar  'katholiserend'.  Zijn  bouwkundige  belangstelling,  gevoegd  bij  zijn  nauwe  bemoeienissen  met    de  nieuwbouw  van  het    diaconessenhuis  te  Leiden,  van  welks  bestuur  hij  sedert    1936  deel  uitmaakte  -­‐    van  1938-­‐1971    als  voorzitter  -­‐,    droeg  ertoe  bij  dat    hij  werd  aangezocht    om  voorzitter  te  worden  van  de    architectenraad  BNA,  een  tucht-­  en  arbitragelichaam.  Deze  functie,  die  veel  van  zijn  aandacht    vroeg,    heeft    hij  van  1950  tot    1960  vervuld.  

In  de  jaren  vijftig  ging  hij  nogal  wat    studies  wijden  aan  het    vraagstuk  van  Schrift    en  Traditie.  Met    deze    thematiek  werkte  hij  vernieuwend,  zeker  in  de  protestantse  wereld,  en  leverde  hij  een  belangrijke    bijdrage  aan  de  toenmalige  oecumenische  discussie.  Een  van  de  fraaiste  artikelen  hierover  stamt    uit    1952    en  draagt    tot    titel  'Traditio  in  de  Reformatie  en  het    Katholicisme  in  de  zestiende  eeuw'.  Na in 1950  tot    lid  van  de  Koninklijke  Akademie  te  zijn  benoemd,  heeft    hij  in  deze  kring  menig  voordracht    gehouden.  Hoogtepunt,  wellicht,  vormde  zijn  voordracht    over  Cyprianus,  gehouden  in  1958,  ter    herdenking  van  diens  martelaarschap  zeventien  eeuwen  vroeger.  Onthullend  voor  hemzelf  en  voor  zijn    benadering  van  het    verleden  in  het    algemeen  is  het    citaat    van  Burckhardt    waarmee  hij  deze    voordracht    besloot:  'Grösse  ist,  was  wir  nicht    sind.'  Na    een  stijlvol  en  met    allure  volbracht    rectoraat    gedurende  het    academische  jaar  1954-­‐1955,    trad  hij  in  1955  toe  tot    de  Raad  van  de  Nederlandse  Organisatie  voor  Zuiver  Wetenschappelijk    Onderzoek  (ZWO). 5  Vijf  jaar  later  volgde  hij  Wagenvoort    als  voorzitter  op  en  kwam  deze  organisatie    onder  zijn  eminente  leiding  te  staan.  Zijn  verdiensten  voor    ZWO  vonden  erkenning  in  zijn  benoeming  tot    Commandeur  in  de  Orde  van  Oranje  Nassau  (1970).  Eerder  was  hij  reeds  benoemd  tot    Ridder  in  de    Orde  van  de  Nederlandse  Leeuw  (1957). In  hetzelfde  jaar  dat    hij  de  leiding  van  ZWO  overnam,  werd  hij  tevens  benoemd  tot    voorzitter  van  de    Commission  d'Histoire  Ecclésiastique  Comparée  (CIHEC),  waarvan  hij  voordien  al  vele  jaren    penningmeester    was  geweest.  Ook  deze  functie  heeft    hij  allerminst    als  een  erebaantje  beschouwd.  Met    grote  energie  en  betrokkenheid  -­‐    steeds  werkend  met    minimale  secretariële  ondersteuning,  dus  alle    brieven  zelf  tikkend  op  zijn  vertrouwde  portable  -­‐    heeft    hij  congressen  helpen  voorbereiden,    internationale  wetenschappelijke  projecten  geëntameerd,  kortom  ook  deze  onderneming  sterk  en    daadkrachtig  gestuwd,  en  dat    tot    ver  na    zijn  emeritaat    (1960-­‐1973).    Buitenlandse  waardering  voor  zijn  wetenschappelijke  en  organisatorische  bekwaamheden  bleek  uit    de  verlening  van  eredoctoraten    door  respectievelijk  de  universiteit    van  St    Andrews  (1955)  en  Münster  i.W.  (1961).  

In  1961  werd  hij  betrokken  bij  de  voorbereidingen  van  de  nieuwe  editie  van  de  werken  van  Erasmus  en  -­‐    het    begint    wat    eentonig  te  worden  -­‐,    ook  deze  grootse,  internationale  onderneming  kwam  wederom,    twee  jaar  later,  onder  zijn  leiding  te  staan.  Van  1963  tot    1971  fungeerde  hij  als  eerste  voorzitter  van  de    Conseil  International  pour  l'édition  des  oeuvres  complètes  d'Erasme  sous  le  patronage  de  l'Union    Académique  Internationale.  Op  voorbeeldige  wijze  heeft    hij  deze  taak  vervuld,  niet    alleen  als  organisator    -­‐    dat    was  nimmer  het    geval  bij  de  talrijke  wetenschappelijke  projecten  die  onder  zijn  patronaat    hebben  gestaan  -­‐    maar  ook  als  medewerker.  Zo  droeg  hij  aan  deze  editie  daadwerkelijk  bij  door  een  tweetal  tractaten  van  Erasmus  te  bezorgen.  

Overziet    men  zijn  oeuvre  als  geheel,  dan  valt    een  sterke  homogeniteit    waar  te  nemen,  zowel  qua    genre  als  thematiek.  Met    het    eerste  doel  ik  op  zijn  activiteiten  als  bezorger  van  kritische  edities,    tekstenverzamelingen  en  handboeken,  met    het    tweede  op  zijn  overige  publikaties.    Die  zijn  in  sterke    mate  geconcentreerd  op  de  grote  figuren  der  kerkgeschiedenis,  met    name  uit    de  periode  van  de  vroege    kerk.  Zijn  kennis  van  de  patristiek  dreef  ook  zijn  liturgische  belangstelling  aan  en  was  bepalend  voor  de    ontwikkeling  van  zijn  inzichten  op  het    gebied  van  de  ecclesiologie  en  van  de  verhouding  van  Schrift    en  traditie.  Hij  deed  zich  hier  kennen  als  een    typisch  representant    van  de  hoogkerkelijke  richting,  hetgeen  ook  zijn  kijk  op  de  reformatie  bepaalde.    De  reformatie  achtte  hij  historisch  te  begrijpen  maar  theologisch  niet    te  verdedigen.  Liever  zou  hij  in    de  vroege  kerk  geleefd  hebben  en  dan  zou  hij  wel  bisschop  zijn  geweest.  Toen  ik  zoiets  eens  tegen    hem  zei,  repliceerde  hij  niet    zonder  zelfspot:  'ja,  misschien.  Maar  dan  wel  in  de  Latijnse  kerk,  want    mijn  Grieks  laat    te  wensen  over.'  Vaststaat    in  ieder    geval  dat    hij  bij  voorkeur  het    gezelschap  van  de  vroegkerkelijke  vaders  heeft    opgezocht    en  zich    diepgaand  heeft    laten  vormen  door  de  godsdienstige  en  theologische  waarden  die  hij  bij  hen  aantrof  In    een  zeer  arbeidzaam,  goed  georganiseerd  en  vruchtbaar  leven  heeft    hij  de  hier  ontvangen  inspiratie  ten    dienste  gesteld  van  kerk,  maatschappij  en  wetenschap.  Duidelijk  komt    daarbij  naar  voren  dat    zijn    liberaal-­‐individualistische    levensovertuiging  hem  allerminst    tot    een  ivoren-­‐torenbewoner    maakte.  Eerder    was  het    omgekeerd:  die  overtuiging  vormde  juist    de  motor  die  hem  tot    een  breed  maatschappelijk  engagement    aandreef.  Ook  daarin  had  hij  veel  van  een  negentiende-­‐eeuwer. 6    

Zijn  persoon  laat    zich  misschien  het    best    typeren  met    de  termen:  gezag,  stijl  en  menselijkheid.  -­‐    Gezag,    met    een  daarbij  behorend  sterk  ontwikkeld  gevoel  voor  hiërarchie,  -­‐    zo  sterk  dat    het    wel  eens    dicht    in  de  buurt    van  hypocrisie  kon  komen  -­‐,    vertegenwoordigde  voor  hem  een  zedelijk-­‐godsdienstige    waarde  van  de  eerste  orde.  Daarom  mocht    er  niet    slordig  of  lichtvaardig  mee  worden  omgegaan,  want    dan  verloor  het    niet    alleen  zijn  heilzame  functie  voor  de  mens  als  individu,  maar  ook  zijn  ordenende    kracht    voor  de  maatschappij  als  geheel.  

Stijl,  aristocratische  stijl,  dat    is  het    tweede.  Ook  die  had  hij  hoog  en  representeerde  hij  zelf  in  sterke  mate.  Stijl  niet    alleen  in  de  zin  van  vormelijk,  correct    gedrag,  maar  vooral  ook  als  uitdrukking    van  respect    en  niveau.  Zijn  leerlingen  kregen  van  hem  te  horen:  'Zorg  dat    je  je  onderwerp  belangrijk    maakt. 'Dat    klinkt    misschien  vreemd,  maar  hij  bedoelde  te  zeggen:  zorg  dat    de  wijze  waarop  je  je    onderwerp  behandelt    allure  heeft    en  respect    afdwingt.  Dat    ben  je aan  je  wetenschappelijke  stand  verplicht.  Een  ander  advies  van  hem  luidde:  'Kies  een  onderwerp  waar  je    je  aan  kunt    optrekken,  waar  je  voor  op  je  tenen  moet    staan.  Streef  naar  niveau  en  stijl.'En  als  hij  de    indruk  had  dat    je  daar  enigszins  in  slaagde  of  althans  op  de  goede  weg  was,  liet    hij  je  verregaand  vrij,    want    afgezien  van  te  waken  over  stijl  en  niveau  legde  hij  zich  nimmer  dwingend  aan  zijn  leerlingen  op.  

Menselijkheid,  gevoel  voor  het    menselijke,  dat    is  de  derde  trek  die  ik  aan  het    portret    toevoeg.  Die    maakte  dat    het    gezag  dat    hij  uitstraalde  nooit    kil  was  -­‐    al  kon  hij  heel  ongemakkelijk  en  soms  geducht    humeurig  zijn  -­‐    zomin  de  stijl  die  hij  betrachtte  louter  formeel  van  aard  was.  Neen,  ondanks  zijn    beheerstheid  en  afstandelijkheid  was  hij  een  warm  mens,  au  fond,  denk  ik,  op  het    zachte  af.  Hij  was    gauw  aangedaan  en  ontroerd,  had  gevoel  voor  poëzie,  voor  muziek.  Hij  leefde  intens  met    de  seizoenen    mee  en  hield  veel  van  bomen,  bloemen  en  tuinen.  Bij  deze  kant    van  zijn  persoon  hoort    ook  dat    hij    zeer  attent    was,  hoffelijk  en  nauwgezet    in  het    notitie-­‐nemen    van  het    wel  en  wee  van  anderen.  Een    verjaardag  zou  hij  nooit    vergeten,  en  als  je  hem  een  boek  of  artikel  zond,  kreeg  je  altijd  een  reactie,    meestal  per  kerende  post,  en  geen  kattebelletje  maar  steeds  terzake.  

Met    deze  drie  trekken:  gezag,  stijl  en  menselijkheid,  schijnt    mij  het    portret    wel  enigszins  compleet.  Stuk  voor  stuk  hielden  deze  trekken  verband  met    zijn  christen-­‐zijn.    Het    was  een  typisch    aristocratisch  christendom  in  negentiende-­‐eeuwse    zetting  -­‐    Schleiermacher,  Chantepie  de  la    Saussaye,  de    'ethischen'  in  het    algemeen  -­‐    dat    hij  beleed  en  belichaamde.  Hij  wist    dat    het    gezag  dat    hij  diende    uiteindelijk  een  gezag  van  boven  was,  en  zijn  stijl  en  gevoel  voor  het    menselijke  waren  de  uitdrukking    van  een  door  het    geloof  gevoed  'noblesse  oblige'.  De  verbinding  van  deze  drie  -­‐    Pierre  Mesnard  sprak    in    dit    verband  van  zijn  'autorité  souriante'-­‐    verklaart    zijn  leiderschap.  Dit gevoegd  bij  het    respectabele  niveau  van  zijn    wetenschapsbeoefening,  maakte  dat  leerlingen  als  vanzelf  naar  hem  toekwamen.  Drieëntwintig  maal  trad    hij  als  promotor  op.  In  Bakhuizen  van  den  Brink  ging  een  vakman,  een  bestuurder  en  een  leermeester    van  groot    formaat   heen.  Allen  die  onder  zijn  leiding  hebben  gewerkt,  denken  me   grote  dankbaarheid    aan  zijn  voorname  persoonlijkheid  terug. 7  

 G.H.M.  Posthumus Meyjes  
  
                                                                                                                                       
1  N.R.C.-­‐Handelsblad,    19  januari  1980, artikel  'Les  enfants  du  paradigme'.  
2  In  Nederlandsch  Archief  voor  Kerkgeschiedenis    (NAKG),  NS   27(1935),   p.   248.  
3  H.Berkhof, 'De  gereformeerde  catholiciteit    en  de  liturgie',  in  Ecclesia.Een  bundel  opstellen  aangeboden    aan  Prof.  Dr.  J.N.  Bakhuizen  van  den  Brink  ter  gelegenheid  van  zijn  vijfentwintig-­‐ jarig  ambtsjubileum  als    hoogleraar  der  Rijksuniversiteit    te  Leiden,  's-­‐Gravenhage    1959,  p.   214-­‐225    (214).  
4  P.J.Idenburg, De  Leidse  Universiteit    1928-­‐1946.    Vernieuwingen  Verzet,'s-­‐Gravenhage    1978,  p.    204  e.v.  
 5  In  hetzelfde  jaar  werd  hij  door  B  &  W  van  Rotterdam  geïnstalleerd  als  lid  van  de  Commissie  Hoger Onderwijs  van  Rotterdam.  
 6  Zie  W.  Otterspeer,  De  wiekslag  van  hun  geest.  De  Leidse  universiteit    in  de  negentiende  eeuw.  Hollandse  Historische  Reeks,  1992,  p.  395  e.v.
7  Een  volledige  bibliografie  verscheen  in  NAKG  67  (1987),  P.    95-­‐109.    


Powered by Create your own unique website with customizable templates.